صنعت بیمه در برابر حمله روسیه به اوکراین غافلگیر شد / پوتین روی گلوی بیمه
روزهای اول نهفقط کاخنشینهای مسکو که همه دنیا نیز بر این باور بودند که جنگی که با آتشافروزی روسیه شروع شده، بیشتر از شمار روزهای یک هفته دوام نمیآورد، اما ماجرا طور دیگری ادامه پیدا کرد. جنگ نهفقط طولانیتر از تصور همه شد که ابعاد و جوانب بسیار زیادتری از تصور همه را تحت تأثیر خود قرار داد. به گزارش سازمان همکاریهای اقتصادی، در اثر جنگ روسیه و اوکراین، مجموع تولید ناخالص داخلی کشورهای جهان یک درصد کاهش یافته است. به عبارت دیگر، در سال ۲۰۲۲، هزار میلیارد دلار از مجموع تولید ناخالص جهان کاسته شده است.
در این میان وقوع جنگ برای صنعت بیمه ریسکی خاص و استثنایی محسوب میشود. بیمهگرانی که فوتوفن پوشش ریسکهایی مانند دزدی دریایی، تروریسم و بسیاری از خطرهای سیاسی را حتی بلد هستند، هنوز برای مقابله با وضعیت جنگ، راهحلی ندارند. رویدادهای ویژهای مانند جنگ، ریسک سیستماتیک محسوب میشود و صنعت بیمه در شکل فعلی خود، توان مدیریت چنین ریسکهایی را ندارد. جنگ روسیه و اوکراین صنعت بیمه کل دنیا را نشانه رفته و در ابعاد وسیعی آن را در تحت تأثیر قرار داده است.
جنگ روسیه و هزار بلا برای بیمه
در طول درگیری روسیه و اوکراین، بیمهگران باید با زیانهای گوناگونی دستوپنجه نرم کنند که ناشی از زمینگیرشدن هواپیماها، آسیبدیدن کشتیها، تخریب ساختمانها، به تعویق افتادن بدهیها و توقف فعالیتهاست. به محض آغاز این درگیری، نخستین واکنش بازارهای بینالمللی این بود که مجموعهای از اقدامات فوری را در پیش بگیرند و فعالیتشان را در منطقه نبرد محدود کنند. رویگردانی از هر کسبوکار جدیدی که احتمال دارد بیمهگران را با ضرر و زیان مواجه کند، بازنویسی یا اصلاح بیمهنامهها بهمنظور حذف خطرات ناشی از جنگ، دریافت حق بیمه بیشتر و گاه گزاف از کشتیهایی که از دریاهای پرخطر عبور میکنند، تعلیق برخی پوششهای بیمهای که با ریسکهای ناشی از جنگ در ارتباطاند، محدودسازی تعهدات و عدم تمدید پوشش بیمهای فعالیتهای تجاری در روسیه و اوکراین از سوی بیمهگران خارجی واکنشهایی بود که صنعت بیمه به روزهای نخستین اعلام جنگ رسمی نشان داد، اما گستره تأثیر جنگ فراتر از این حرفها بود. این جنگ بخشهای گوناگون صنعت بیمه از جمله حملونقل دریایی، هوانوردی، فضای سایبری، تخصیص اعتبار، اختلال زنجیره تأمین، بیمه اموال و بیمه عمر را تحت تأثیر قرار داده است.
ضرر بزرگ بیمهگران در حوزه حملونقل دریایی
با توجه به ارزش سرمایههایی که در دریاها و اقیانوسها شناور هستند و آسیبی که ممکن است به این سرمایهها وارد شود، توسل به بیمه محموله کشتی ضروری به نظر میرسد، اما در حملونقل دریایی، ریسک جنگ خطری استثنایی محسوب میشود که به پوشش بیمهای خاصی نیاز دارد.
در حوزه حملونقل دریایی، بیمهگران از دو نوع بیمهنامه استاندارد بهره میبرند؛ بیمه محمولههای دریایی که خطر واردآمدن آسیبهای احتمالی به محموله کشتی در طول بارگیری، ترابری، تخلیه و نگهداری در انبار (حداکثر تا 60 روز) را پوشش میدهد و بیمه بدنه و تجهیزات که برای پوشش خسارتهای مربوط به خطر از دست رفتن کشتی، ماشینآلات و لوازم جانبی آن طراحی شده است.
بیمه تکمیلی ریسکهای ناشی از جنگ، خطرات مختلفی از قبیل خطرات سیاسی، آشوبهای داخلی، درگیری کشورها، قانون دولت، خرابکاری، مصادره، دزدی دریایی، اعتصاب، شورش، انقلاب و تروریسم را پوشش میدهد. بیمهگرانی که در این حوزه فعالیت میکنند، ناچارند هنگام بحران، واکنش سریع داشته باشند و به همین دلیل، تحولات ژئوپلیتیک را بهدقت زیر نظر دارند. برای نمونه، مناطقی مانند خلیج گینه، سواحل سومالی و خلیج عدن که احتمال دزدی دریایی در آنها وجود دارد، مناطق درگیر خطر جنگ بهشمار میآیند. مالکان کشتیهایی که در مناطق خطرناک رفتوآمد میکنند، موظفاند این موضوع را به بیمهگر خود گزارش بدهند و حق بیمه بیشتری بپردازند. نهادهای مخصوصی وجود دارند که فهرست چنین مناطقی را منتشر میکنند. برای نمونه، کمیته مشترک محمولههای دریایی در ۶ آوریل ۲۰۲۲، فهرستی از 15 منطقه دریایی خطرخیز را معرفی کرد.
قیمتگذاری ریسکهای مربوط به جنگ که نوعی پوشش تکمیلی برای بیمه حملونقل دریایی است، موردبهمورد صورت میگیرد و از دو مؤلفه تشکیل میشود؛ اول نرخ پایهای که بر مبنای نوع کشتی، بهصورت سالانه تعیین میشود و دوم نرخ متغیری که به گذر از مناطق خطرخیز بستگی دارد.
به این ترتیب، هر کدام از شرکتهای بیمه مبلغ حق بیمه اضافی مورد نظرش را محاسبه و تعیین میکند. این نرخ میتواند تا 10برابر نرخ پایه باشد. برای نمونه، حق بیمه اضافی از ۰٫۵ درصد تا دو درصد ارزش کشتی متغیر است.
مالکان کشتیهایی که در مناطق پرخطر رفتوآمد میکنند، برای بیمه بدنه کشتی، سه گزینه دارند؛ یا بیمه تکمیلی تهیه کنند یا در گزینه دوم ریسک را از طریق شرکتهای بیمه انحصاری پوشش بدهند، یا اینکه اصلاً سراغ هیچ پوشش بیمهای خاصی نروند. باید به این نکته هم توجه کنیم که مسئولیت بیمه محموله کشتی بر عهده صاحب کالاست، نه مالک کشتی. بنابراین، پرداخت حق بیمه اضافی برای محموله کشتی نیز وظیفه کسی است که مالک محموله بهشمار میآید.
وقتی وضعیت جنگی اعلام میشود، پوشش خودکار ریسکهای ناشی از جنگ ظرف مدت هفت روز لغو میشود. به بیان سادهتر، بیمهگران برای اینکه زیان احتمالی را به حداقل برسانند، به کشتیهای تحت بیمه خود هفت روز فرصت میدهند که منطقه خطر را ترک کنند و وقتی این فرصت به پایان میرسد، پوشش خطرات ناشی از جنگ لغو میشود.
خطرناکترین محدودههای دریایی جهان
پس از آغاز درگیری روسیه و اوکراین، کمیته مشترک محمولههای دریایی اعلام کرد که خطر رفتوآمد در دریای سیاه و دریای آزوف روبهافزایش است و محمولههایی که در این دو منطقه تردد میکنند، در معرض نابودی و غارت قرار دارند. به عبارت دیگر، کشتیهایی که در آبهای روسیه و اوکراین حرکت میکنند، در معرض خطرات بیسابقهای قرار دارند و باید حق بیمه بیشتری بپردازند. سازمان بینالمللی دیگری به نام کمیته مشترک جنگ در ۶ فوریه ۲۰۲۲، آبهای اطراف روسیه و اوکراین را در رده مناطق پرخطر طبقهبندی کرد. در ماه مارس، این سازمان آبهای سواحل رومانی و گرجستان را هم در فهرست مناطق پرخطر قرار داد.
کل صنعت بیمه زیرورو شد
تحولات اخیر اوکراین بر بازار ریسکهای ناشی از جنگ اثرگذار بوده است. از آنجا که در پی این تحولات، آبهای اطراف روسیه و اوکراین را در رده مناطق پرخطر قرار دادهاند، رفتوآمد و سفر در این آبها با محدودیتهای بسیار شدیدی همراه شده است. به گزارش سازمان بینالمللی دریانوردی، از تاریخ ۱۱ آوریل ۲۰۲۲، بیش از یکصد کشتی با پرچم خارجی و دستکم هزار دریانورد از 20 کشور جهان در بندرهای اوکراین مانده بودند. همچنین به گزارش فدراسیون بینالمللی کارگران حملونقل، چیزی در حدود 200 الی 300 کشتی در منطقه جنگی گرفتار شدهاند که تعداد زیادی از این کشتیها غله حمل میکردند.
از زمان آغاز درگیری، موشکها و مینهای دریایی به دستکم 10 کشتی تجاری آسیب زدهاند. یکی از این کشتیها یک کشتی باری پانامایی بود که در ۱۷ مارس غرق شد. در سوم آوریل هم کشتی دیگری با پرچم دومینیکن به همین سرنوشت دچار شد.
در اثر این وضعیت ناپایدار، میانگین نرخ حملونقل دریایی برای کشتیهای کانتینری پنجبرابر و برای کشتیهای فلهبر چیزی در حدود ۱۸۰ درصد افزایش یافته است. در ماه مارس، مالک یکی از کشتیهایی که در دریای سیاه حرکت میکرد، ناچار شد ۲۰۰ هزار دلار حق بیمه اضافی پرداخت کند که معادل حق بیمه سالانه این کشتی بود.
بیمه هواپیما
حملونقل هوایی که طی دو سال گذشته بهشدت تحت تأثیر همهگیری بیماری کرونا قرار گرفت، بار دیگر با باد مخالف مواجه شده است. همزمان با آغاز جنگ روسیه و اوکراین، سازندگان هواپیما، خطوط هوایی و سایر شرکتهای هوایی دوباره با مسائل و مشکلات مالی و تدارکاتی روبهرو شدهاند.
پیامدهای جنگ روسیه و اوکراین برای صنعت هوانوردی از این قرار بوده است:
زمینگیر شدن هواپیماها، تعلیق ورود و خروج هواپیما در مناطق پرخطر، ابطال قراردادهای بیمه، خسارتهای جانبی ناشی از وضع تحریم علیه کشورهای درگیر، لغو سفارشهای ساخت هواپیما (تاکنون تولید ۱۴۱ هواپیما از فهرست سفارشهای شرکت بوئینگ حذف شده است)، ریسکهای عملیاتی ناشی از وضع تحریم علیه کشور مهاجم، تعلیق روند تأمین قطعات یدکی، تعمیر، نگهداری و پشتیبانی فنی در کشور تحریمشده و… از پیامدهای جنگ روسیه و اوکراین بر صنعت هوانوردی و به تبع آن صنعت بیمه هوایی هستند. جرایم ناشی از اعلام وضعیت پروازممنوع، کاهش درآمد حاصل از حق بیمه، تعلیق پوشش بیمهای شرکتهای حملونقل هوایی در روسیه و اوکراین، تعلیق بیمه پروازهایی که به روسیه وارد یا از آن خارج میشوند، دعواهای حقوقی که بهدلیل تحریمهای غرب، سالیان متمادی بین شرکتهای لیزینگ هواپیما، بیمهگران و شرکتهای هواپیمایی جریان خواهد داشت، توقیف ناوگان بزرگی از هواپیماهای خارجی از سوی روسیه، یعنی 500 هواپیما که مجموع ارزش آنها به ۱۳ میلیارد دلار میرسد، تعداد بیسابقهای از مطالبات بیمهای که اجارهدهندگان هواپیما طرح کردهاند که با توجه به ابعاد خسارت احتمالی، ممکن است بیمهگران برای لغو بعضی از قراردادهای بیمه تلاش کنند؛ مواردی هستند که میتوان آنها را از اثرات سهمگین جنگی دانست که قرار بود یکهفتهای پایان یابد و امروز ماهها از شروع آن میگذرد.
بیمه حملات سایبری
درست است که درگیری روسیه و اوکراین در وهله نخست رویدادی منطقهای به نظر میرسد، ولی میتواند ابعاد جدیدی به خود بگیرد. این نبرد میتواند به جنگ سایبری دامن بزند، اقتصاد جهانی را مختل کند و ادارهها، نهادها، زیرساختها و شرکتهای گوشهوکنار جهان را تحت تأثیر قرار دهد. آسیبهای چنین جنگی فقط در وارد آمدن خسارت مادی به ساختمانها و زیرساختها خلاصه نمیشود، بلکه میتواند از بین رفتن نرمافزارهای کامپیوتری، پایگاههای داده، فایلها و غیره را نیز دربر بگیرد.
در حال حاضر، یکی از بزرگترین دغدغههای بیمهگران بروز جنگ سایبری است. بروز چنین منازعهای ریسک سیستمی محسوب میشود و ابعاد خسارت عملیاتی بهقدری میتواند بزرگ باشد که امکان بیمهکردن آن وجود نداشته باشد. بیمهگران برای مقابله با این خطر، پوشش ریسک بروز جنگ را از بیمهنامههایشان حذف میکنند. بعضی از بیمهگران مانند «Munich Re» نیز مشغول بازنویسی موارد استثنا در بیمهنامههای سایبری خود شدهاند.
یکی دیگر از دغدغههای اخیر بیمهگران بحران ناشی از همهگیری کرونا بود که نشان داد شکافهای مهمی در متن قراردادهای بیمه وجود دارد. در پی این تجربه، بیمهگران با هدف اجتناب از مطالبهها و دعواهای حقوقی مشابه، سرگرم بررسی دقیق متن قراردادهای خود شدهاند؛ بهویژه در مورد بیمهنامههای سایبری، بندهای دوپهلو را حذف و شرایط پوشش این نوع بیمهها را بازنویسی میکنند.
بیمه اعتبار صادراتی
بیمه اعتبار صادراتی از شرکتها در برابر ریسک نکول بدهکاران، مانند خریداران کالاهای خارجی و دارندگان اعتبار بانکی محافظت میکند. این نوع بیمه حافظ داراییها و منافع مالی شرکتها در برابر ضررهای مالی ناشی از برخی ریسکهای سیاسی خاص است. ارائهدهندگان بیمه اعتبار صادراتی معمولاً دو نوع ریسک را پوشش میدهند؛ ریسک تجاری و ریسک سیاسی. ریسک تجاری به صورتحسابهای پرداختنشدهای مربوط میشود که به دلایلی مانند ورشکستگی، تسویه نشدهاند. ریسک سیاسی نیز با عدم پرداخت بدهی در اثر رخدادهای سیاسی مانند جنگ و انقلاب مرتبط است.
در حال حاضر، مبادلههای تجاری و مالی با روسیه و اوکراین با ریسک اختلال و نکول مواجه است. از آنجا که در بیمهنامههای اعتبار صادراتی، تأخیر پرداخت بین ۱۲۰ تا ۱۸۰ روز متغیر است، ابعاد نکول پرداختها تا مدتی مشخص نخواهد شد. مهمترین دغدغه نیز به قراردادهای جاری مربوط میشود. از آنجا که دسترسی بانکهای روسی به سامانه پرداخت بینالمللی یا همان سوئیفت قطع شده، معاملههای متعددی نیمهتمام مانده است.
بیمهگران اعتبار صادراتی برای اینکه بتوانند با درگیری نظامی روسیه و اوکراین تطبیق پیدا کنند، پوشش بیمهای خود را کاهش دادهاند و در مواردی لغو کردهاند و برای خطوط اعتباری جدید در منطقه درگیری نیز دیگر پوشش بیمهای ارائه نمیدهند.
اختلال در زنجیره تأمین
زنجیره تأمین که در اثر بحران جهانی بهداشت با اختلال شدید مواجه شده بود، اکنون بار دیگر بهدلیل جنگ اوکراین با مشکل مواجه شده است. کاهش حجم حملونقل کالا، توقف کشتیها، تعلیق پوششهای بیمهای و توقف فعالیت کارخانهها عواملی هستند که روند عرضه کالا به بازارهای مختلف را مختل کردهاند.
بروز مشکلات فنی برای مالکان کشتیهایی که در دریای سیاه و آبهای متأثر از جنگ روسیه و اوکراین شناورند، توقف پوشش بیمهای کشتیها، هواپیماها و محمولهها در مناطق پرخطر، اجرای تحریمهای غرب علیه روسیه که بهموجب آن ورود کشتیهای روسی به چندین بندر ممنوع شد، ناامنی مسیرهای کشتیرانی در دریای سیاه که برای تاجران محصولات کشاورزی و نفت بسیار مهم است، وخامت اوضاع زیرساختهای بندرگاهها، افزایش هزینههای حملونقل دریایی برای کشتیها و محمولهها، افزایش قیمت کالاهایی که از راه دور و با کشتی حمل شدهاند (قیمت مواد خام حدود ۴۰ درصد افزایش یافته است)، کاهش ظرفیت حملونقل دریایی و هوایی در پی توقف فعالیت تعداد زیادی از کشتیها و هواپیماها و کمبود مواد خام را میتوان از مهمترین مشکلات اختلال در زنجیره تأمین دانست.
در چشمانداز بلندمدت، درگیری طولانی در اوکراین میتواند باعث اختلال جدی در فعالیت بازارها شود. دو کشور درگیر، یعنی روسیه و اوکراین، در مجموع ۲۹ درصد از گندم، ۱۹ درصد از ذرت و ۸۰ درصد از روغن آفتابگردان جهان را تولید میکنند. در هر صورت، امنیت غذایی بعضی از کشورهای جهان، بهویژه در آفریقا و خاورمیانه که به واردات محصولات اساسی وابستگی دارند، با تهدید واقعی مواجه است.
تاریخچه مختصر بیمه ریسک جنگ؛ وقتی بیمه هم زیر بار جنگ نمیرود
از نظر تاریخی، خطر جنگ ارتباط تنگاتنگی با حملونقل دریایی دارد. خطر جنگ بخشی از ریسکهای معمول دریانوردی بهشمار میآید، به همین دلیل ارائهدهندگان بیمههای دریایی ریسک جنگ را هم پوشش میدهند و تجارت دریایی را همچنان که در برابر آتشسوزی و مخاطرات دیگر دریا بیمه میکنند، در برابر وقوع جنگ نیز پوشش میدهند. در اقتصاد قرون هجدهم و نوزدهم، این نوع پوشش بیمهای ارزش و اهمیت بسیار بالایی داشت.
تمایزگذاری خطر جنگ از سایر خطرات دریایی پدیدهای جدید است. در قرون هفدهم، هجدهم، نوزدهم و تا سال ۱۹۶۷ در قرن بیستم، هیچگونه تفاوت مقرراتی بین این دو نوع ریسک وجود نداشت. در لایه بازار هم از سال ۱۸۴۰ به بعد بود که بیمهگران تغییراتی در بیمهنامههای خود به وجود آوردند تا پوشش ریسکهای مربوط به جنگ از ریسکهای دیگر متمایز شود. بنابراین میشود گفت که در طول چند قرن اخیر، مفهوم ریسک جنگ بهتدریج متحول شده تا با اقتضای زمانه سازگار شود.
ریسک جنگ که زمانی ریسکی معمولی بهشمار میآمد، اکنون به ریسکی استثنایی تبدیل شده که از طرف بیمهگران خصوصی و مراجع دولتی پوشش داده میشود.
مفهوم ریسک جنگ در میانههای قرن هفدهم و در یک بستر تاریخی آشفته پدید آمد. قرن هفدهم بحبوحه فتوحات اروپاییها در قاره تازه کشفشدهای به نام آمریکا و گسترش تجارت به سوی هند و شرق دور بود. تب توسعهطلبی اروپاییها در قرن هفدهم، به رویاروییهای متعددی در دریای مدیترانه، اقیانوس اطلس و مسیرهای دریایی هند منجر میشد. در چنین فضایی بود که خطر جنگ همواره وجود داشت و در بیمهنامههای کشتیها و محمولههای دریایی همواره به خطرات جنگ اشاره میکردند. در آن دوره، خطر جنگ خطری عادی محسوب میشد.
در فرانسه، قانون حاکم بر فعالیتهای دریایی «مصوبه کولبر» بود. طبق یکی از بندهای این مصوبه که در سال ۱۶۸۱ وضع شده بود، در بیمهنامههای شرکتهای بیمه، ریسک جنگ شرایطی مشابه با سایر ریسکهای دریایی داشت. شرکت «لویدز لندن» که نقشی تاریخی در بازار حملونقل دریایی داشته، از سال ۱۷۷۹ بیمه جنگ را در بین بیمهنامههای خود گنجاند. این قرارداد در شکل استاندارد خود، 15 خطر دریایی را فهرست میکرد که 11 مورد از آنها به جنگ، دزدی دریایی و خشونت در دریاهای آزاد مربوط میشد.
در قرن نوزدهم، جنگ دیگر پدیده نادری شده بود و در نتیجه، قراردادهای بیمهگران و مالکان کشتی به ارزیابی مجدد نیاز داشت. قانون تجارت فرانسه که در سال ۱۸۰۷ ابلاغ شد، بازنگری کامل متون مربوط به مقررات دریایی را ایجاب کرد. این قانون تفاوتی بین جنگ و خطرات دریایی دیگر نمیدید و همه آنها را تقدیری دریایی به حساب میآورد. اما از سال ۱۸۴۰ و در تحولی جدید، بیمهگران فرانسوی توانستند با مالکان کشتی به توافق برسند و بهتدریج خطرات مربوط جنگ را از بیمهنامههای معمولی کنار گذاشتند. سپس توافق بر این شد که ریسک جنگ از طریق قراردادهای ویژه پوشش داده شود.
در انگلیس که مهمترین قدرت دریایی قرن نوزدهم بود، لویدز در سال ۱۸۹۸، قرارداد استاندارد خود را تغییر داد. به این ترتیب، خطر جنگ از بیمهنامههای استاندارد دریایی حذف و تحت بندی خاص قرار گرفت. از اینجا به بعد، ریسک جنگ دیگر بهصورت نظاممند از طرف بیمهگران پوشش داده نشد و در صورت وقوع جنگ، بیمهگزاران باید حق بیمه اضافی پرداخت کنند.
قرن بیستم با دو جنگ جهانی همراه بود که تأثیر عمیقی بر پوشش ریسکهای مربوط به جنگ داشت. در این دوره، قانونهای جدیدی به تصویب رسید، ریسک جنگ از بیمهنامهها حذف شد و مراجع دولتی در مواردی برای پوشش ریسک جنگ مداخله کردند. درگیری مسلحانه میتواند خسارت بسیار زیادی وارد کند و بیمهگران نمیتوانند این سطح از خسارت را بیمه کنند. به همین دلیل، بازار بیمه همچنان مانند لویدز لندن در قرن نوزدهم عمل میکند و در حالت عادی، ریسک جنگ را پوشش نمیدهد.