آیا راهکاری برای کاهش اثر تورم بر مقبولیت بیمه‌های زندگی وجود دارد؟ / نجات بیمه در روزگار بیداد تورم
امروز تورم از علل اقتصادی مؤثر بر کاهش مقبولیت قراردادهای بیمه‌های زندگی است؛ چراکه بیمه‌های زندگی از قراردادهای بلندمدت در بیمه هستند و تورم قدرت خرید سرمایه بیمه زندگی را به‌شدت کاهش می‌دهد و افراد ترجیح می‌دهند دارایی‌های خود را در سرمایه‌گذاری‌های با نرخ بازدهی متناسب با تورم سرمایه‌گذاری کنند. در مطالعه‌ای از سوی پژوهشکده بیمه ایران، راهکارهایی برای کاهش اثر تورم بر بیمه‌های زندگی معرفی شده است؛ راهکارهایی که به‌کارگیری هر کدام از آنها در شرایط اقتصادی خاص کشور می‌تواند رونق بازار بیمه‌های غیراجباری و افزایش ضریب نفوذ بیمه را به‌دنبال داشته باشد.
ایران صدرنشین طولانی‌ترین تورم مزمن در تاریخ
تورم از مباحث مورد بررسی در مکاتب مختلف اقتصادی است که غالباً به‌عنوان یک پدیده پولی شناخته می‌شود. بر این اساس، افزایش حجم نقدینگی منشاء تورم است و آزادی اقتصادی را محدود می‌کند؛ زیرا نرخ‌های پرنوسان تورم، قیمت‌های نسبی را مختل و آزادی عمل برای برنامه‌ریزی جهت آینده را سلب می‌کند.
بررسی نرخ تورم کشورهای جهان در سال 2018 نشان می‌دهد که تنها تعداد محدودی از کشورها (حدود 9.8 درصد از میان 163 کشور مورد بررسی) دارای نرخ تورم دورقمی هستند. شایان ذکر است بر اساس این آمار، کشور ایران جزء کشورهای دارای تورم بالای 20 درصد است که همین امر می‌تواند تبعات گسترده‌ای بر صنعت بیمه، به‌خصوص بیمه‌های زندگی داشته باشد. بررسی آمار اقتصادی نشان می‌دهد ایران رکورد طولانی‌ترین تورم مزمن را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده است.
تورم بالا بر بیمه‌های زندگی، اثر منفی دارد و با افزایش نرخ تورم و شاخص قیمت کالاهای مصرفی، انگیزه مردم جهت خرید بیمه‌های زندگی کاهش می‌یابد. در واقع می‌توان گفت که با افزایش قیمت کالاهای مصرفی و در نتیجه افزایش تورم، قدرت خرید افراد کاهش یافته و با بی‌ارزش‌شدن پول، انگیزه پس‌انداز مردم در قالب بیمه‌های زندگی کاهش می‌یابد. همین امر موجب می‌شود تا ضریب نفوذ بیمه‌های زندگی در ایران اختلاف بسیاری با متوسط جهانی داشته باشد و توسعه بیمه‌های زندگی در کشور را با مشکل مواجه کند.
با توجه به وضعیت تورم، اگرچه افزایش حق بیمه تولیدی بیمه‌های زندگی طی سال‌های اخیر افزایش داشته، ولی مقدار این افزایش با توجه به تورم موجود مطلوب نبوده و چه‌بسا اگر نرخ رشد حقیقی بیمه تولیدی بیمه‌های زندگی در ایران را محاسبه کنیم، این رشد منفی باشد. به‌طور مثال، این مقدار در سال 2018 در کشور حدود منفی 10.1 درصد بود که باعث شده بود در رده کشورهایی با رشد حقیقی منفی قرار گیرد.
وجود تورم مستمر در اقتصاد ایران به کاهش ارزش سرمایه بیمه‌های زندگی منجر شده و از قدرت خرید آن می‌کاهد؛ در نتیجه قراردادهای بلندمدت بیمه‌های زندگی را نااستوار می‌سازد. پس بهتر است بیمه‌گران جذابیت کافی در قراردادهای بیمه‌های زندگی قرار دهند تا امکان رقابت با سایر انواع سرمایه‌گذاری را پیدا کنند. علاوه بر این، بیمه‌گران باید بیمه‌نامه‌هایی را ارائه دهند که کاهش قدرت خرید سرمایه را جبران کند. این امر مستلزم تصمیم‌گیری در شرایط عدم اطمینان کامل است که بازار بیمه زندگی را با چالش جدی رو‌به‌رو می‌کند.
شرکت‌های بیمه با توجه به ثابت‌بودن مزایای اغلب محصولات بیمه‌های زندگی و پرتفوی سرمایه‌گذاری خود از تغییرات تورم نفع می‌برند؛ زیرا دارایی‌های حاصل از سرمایه‌گذاری‌های بیمه زندگی کاهش محسوسی در برابر تورم ندارند و به‌راحتی می‌توانند تعهدات خود را ایفا کنند.
همچنین لازم نیست تعهدات خود را بر اساس تورم افزایش دهند. با این حال با اینکه تورم تأثیر چندانی بر بیمه‌گران زندگی ندارد، ولی تغییرات آن دارای تأثیر بسیاری بر تقاضای بیمه‌های زندگی هستند. به این صورت که با افزایش تورم، قدرت خرید افراد کاهش می‌یابد و سرمایه بیمه‌نامه زندگی در زمان سررسید دارای کاهش ارزش می‌شود. همین امر منجر می‌شود تا تعداد بیمه‌نامه‌های صادره زندگی کاهش یابد و در آینده نزدیک، شاهد کاهش بیش از پیش سهم بیمه‌های زندگی از پرتفوی شرکت‌های بیمه باشیم. این اتفاق با توجه به تورم فعلی دور از ذهن نیست، همان‌طور که در کشور آرژانتین طی سال‌های 1975 تا 1986 فروش بیمه‌های زندگی به صفر رسیده بود و تنها بیمه زندگی گروهی با توجه به متصل‌بودن به حقوق افراد، باقی مانده بود.
راهکارهایی برای کاهش اثر تورم
1. ضرورت ورود نهاد ناظر به وضع مقررات و قوانین جدید یا مقررات‌زدایی در بیمه‌های زندگی
در برخی موارد لازم است مقررات جدیدی توسط نهاد ناظر وضع شود یا برخی مقررات تسهیل شوند. در این راستا آیین‌نامه‌ها باید توسط نهاد ناظر مورد بازنگری قرار گیرد یا اینکه مقررات جدیدی برای انواع خاص بیمه‌های زندگی وضع شود. با توجه به اینکه ارائه محصولات متصل به بازار سرمایه به‌منظور پوشش ریسک تورم نیازمند شفاف‌سازی مالی شرکت‌های بیمه در حوزه سرمایه‌گذاری‌های بیمه‌های زندگی است، نهاد ناظر باید نظارت مالی را جایگزین تدریجی نظارت تعرفه‌ای کند و هرچه بیشتر بر شفاف‌سازی مالی شرکت‌های بیمه‌گر بیفزاید.
2. ضرورت تعیین نرخ حق بیمه بر اساس نرخ تورم توسط اکچوئرهای بیمه زندگی
به‌دلیل اینکه تورم یکی از عواملی است که مطلوبیت خدمات بیمه را کاهش می‌دهد، اکچوئرهای بیمه‌های زندگی باید نرخ‌های حق بیمه را مطابق با تورم بالا در هر کشور ارائه دهند تا اثر منفی این عامل در تقاضای بیمه‌ها با طراحی پوشش‌های بیمه‌ای با ریسک تورم خنثی شود. به عبارت ساده‌تر، در محاسبات مربوط به حق بیمه به‌صورت پویا، باید سالانه نرخ تورم لحاظ شود تا اثر منفی این عامل بر ارزش واقعی سرمایه بیمه‌های زندگی، طی سال‌های متوالی خنثی شود. در نظر گرفتن نرخ تورم در محاسبات اکچوئری می‌تواند مزایای بیمه‌های زندگی بر اساس تورم را تعدیل کند.
3. نمایه‌سازی بیمه‌های زندگی به شاخص متصل به تورم
با متصل‌کردن بیمه‌های زندگی به شاخص‌های تورم، ارزش بیمه‌نامه سالانه بر حسب مقدار نرخ تورم افزایش پیدا می‌کند و سرمایه دریافتی بیمه‌گزار در زمان سررسید، متناسب با افزایش تورم طی مدت بیمه‌نامه است. با اینکه در بیمه‌های عمر و سرمایه‌گذاری ارائه‌شده در ایران (نوعی محصول عمر جامع) ضرایب تعدیلی برای افزایش حق بیمه و سرمایه بیمه در نظر گرفته می‌شود، ولی این افزایش متناسب با نرخ تورم نیست و نمی‌تواند نیازهای بیمه‌گزار را در برابر ریسک تورم پوشش دهد. از جمله، شاخص‌های متصل به تورم می‌توان به شاخص قیمت مصرف‌کننده، شاخص قیمت خرده‌فروشی، شاخص حقوق و دستمزد و شاخص میانگین درآمد اشاره کرد که می‌توانند برای نرخ تعدیل سالانه بیمه‌های زندگی در کشور مورد استفاده قرار گیرند.
از نکات مهم در انتخاب شاخص مناسب، می‌توان به عملکرد مناسب در شرایط تورمی، درک ساده برای بیمه‌گزار و لحاظ محدودیت‌های سرمایه‌گذاری و ریسک مربوطه اشاره کرد. با اینکه با در نظر گرفتن این راهکار، ریسک تورم به شرکت بیمه انتقال می‌یابد، شرکت‌های بیمه می‌توانند با انتخاب پرتفوی مناسب سرمایه‌گذاری از منابع حاصل از بیمه‌های زندگی، ریسک تورم را کاهش دهند.
4. تدوین دستورالعمل نحوه محاسبه و توزیع سود مشارکت در منافع
پرداخت سود مشارکت در منافع به بیمه‌گزار تا حدودی می‌تواند تأثیر تورم بر بیمه‌های زندگی را کاهش دهد. با اینکه این روش بر اساس آیین‌نامه 68 شورای عالی بیمه در تمامی بیمه‌های زندگی به‌جز بیمه‌های عمر زمانی ارائه می‌شود، ولی به گفته اداره کل نظارت بر بیمه‌های زندگی بیمه مرکزی، نحوه محاسبه و توزیع سود مشارکت در منافع، نحوه تعیین سود مشارکت در منافع سهم بیمه مرکزی و همچنین مهلت توزیع سود مشارکت در منافع دارای ابهاماتی است که به اتخاذ رویه‌های اجرایی متفاوت توسط شرکت‌های بیمه منجر شده است؛ بنابراین ضروری است دستورالعمل واحدی برای مشارکت در منافع تدوین شود تا نحوه تقسیم سود محاسبات مربوطه را در شرکت‌های بیمه یکسان کند.
5. ارائه بیمه‌های زندگی متصل به بازار سرمایه
با توجه به ثابت‌بودن سرمایه بیمه در بیمه‌های زندگی کلاسیک، این نوع بیمه‌های زندگی نمی‌توانند پوشش مناسبی در برابر تورم ایجاد کنند. در مقابل، بیمه‌های زندگی مدرن که به بازار سرمایه و واحدهای سرمایه‌گذاری متصل هستند، با توجه به متغیر بودن سرمایه، بسته به عملکرد سرمایه‌گذاری، هجینگ مناسبی در برابر تورم برای سرمایه فوت و ارزش نقدی بیمه‌نامه به‌شمار می‌روند. از جمله این بیمه‌های زندگی، می‌توان به بیمه‌های عمر متغیر، بیمه‌های عمر متصل به واحد سرمایه‌گذاری و بیمه‌های عمر مستمری متغیر اشاره کرد.
البته باید به این نکته توجه داشت که برای ارائه محصولات باید بستر مناسب و بازار بورس و اوراق بهادار فعال وجود داشته باشد تا با انتخاب سبد سرمایه‌گذاری مناسب از اندوخته بیمه‌نامه، سود بیشتری را برای بیمه‌گزار در برابر تورم ایجاد کند. در شرایط کنونی کشور و با توجه به اینکه تورم بالا، به چند برابر شدن شاخص بورس منجر شده، ارائه بیمه‌های عمر متغیر و بیمه‌های عمر متصل به واحد سرمایه‌گذاری می‌توانند پوشش مناسبی در برابر تورم برای بیمه‌گزار داشته باشند. لازم به ذکر است در حال حاضر بیمه سامان اقداماتی را در خصوص ارائه بیمه‌های عمر متصل به واحد سرمایه‌گذاری انجام داده که در صورت تبلیغ مناسب، می‌تواند جایگزین مناسبی برای بیمه‌های زندگی فعلی در کشور شود.
6. استفاده از اوراق بهادار بیمه‌ای در سرمایه‌گذاری منابع بیمه‌های زندگی
شرکت‌های بیمه‌ای برحسب بیمه‌نامه‌هایی که برای بیمه‌گزاران صادر می‌کنند، با مسائل و چالش‌های مختلفی از قبیل تأمین سرمایه لازم جهت قبول ریسک مربوطه یا نیاز و ضرورت انتقال ریسک مواجه می‌شوند. از آنجا که در بیمه‌های زندگی، معمولاً فاصله زمانی قابل توجهی بین زمان دریافت حق بیمه توسط شرکت‌های بیمه و زمان پرداخت سرمایه بیمه وجود دارد، ذخایر ریاضی و اندوخته قابل ملاحظه‌ای در رابطه با هر قرارداد تشکیل می‌شود که شرکت بیمه با استفاده بهینه از آنها می‌تواند بازار سرمایه را فعال کرده و نقش جدی‌تری در فعالیت‌های سرمایه‌گذاری داشته باشد که به نوبه خود باعث افزایش اشتغال و رشد اقتصادی است. همین امر موجب می‌شود که در شرایط تورمی، شرکت بیمه به‌راحتی تعهدات خود را ایفا کند و با کسب سرمایه بیشتر بیمه‌گزار را در سود بیشتری مشارکت دهد.
10 پیشنهاد مؤثر برای تغییر بیمه‌نامه‌ها
با توجه به تأثیر منفی تورم بر تقاضای بیمه‌های زندگی، پیشنهاد می‌شود که شرکت‌های بیمه با ارائه خدمات بیمه‌ای متناسب با تورم، تقاضا برای خرید بیمه‌های زندگی را افزایش دهند. از جمله راهکارهای ارائه‌شده در خصوص مقابله با تورم در بیمه‌های زندگی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد که لازم است صنعت بیمه به این امر ورود کرده و بیمه‌نامه‌هایی متناسب با شرایط تورمی کشور ارائه دهد.
- * صدور بیمه‌نامه زندگی بر حسب طلا؛
- صدور بیمه‌نامه زندگی بر حسب ارز خارجی؛
- نمایه‌سازی بیمه‌های زندگی به شاخص‌های متصل به تورم؛
- مشارکت بیمه‌گزار در منافع حاصل از سرمایه‌گذاری شرکت بیمه؛
- مشارکت بیمه‌گزاران در سرمایه‌گذاری‌های مضاربه‌ای؛
- انتخاب جانشین برای سرمایه بیمه‌نامه زندگی برحسب کالا؛
- صدور بیمه‌نامه زندگی بر حسب واحدهای سرمایه‌گذاری؛
- خریداری پوشش اضافی هرچند سال یک بار؛
- افزایش نرخ بهره در بیمه‌های زندگی؛
- استفاده از اوراق بهادار بیمه‌ای در سرمایه‌گذاری دارایی‌های شرکت‌های بیمه.
هر کدام از این راهکارها در کشورهای مختلفی به‌منظور کاهش تأثیر تورم در بیمه‌های زندگی به کار می‌رود. البته با توجه به نوسانات بالای ارز و طلا در کشور، صدور بیمه‌های زندگی بر اساس آنها، شرکت‌های بیمه را در ایفای تعهدات با مشکل مواجه می‌کند و به نظر می‌رسد در زمان کنونی، راهکار مناسبی برای ارائه در ایران نیست.
تجربه مکزیک در کاهش تأثیر تورم بر بیمه‌های زندگی
یکی از کشورهای درگیر با تورم طی سال‌های گذشته کشور مکزیک بوده که تورم در آن در سال 1973 نمایان شد. در ابتدا بلافاصله پس از وقوع تورم، یعنی در سال 1974، صنعت بیمه مکزیک به‌منظور کاهش تأثیر تورم بر تقاضای بیمه‌های زندگی، بیمه‌نامه‌هایی با حق بیمه و سرمایه بیمه صعودی به بیمه‌گزاران ارائه داد. در سال 1985، تقسیم سود مشارکت در منافع به بخش سرمایه‌گذاری بیمه‌نامه‌ها به‌عنوان راهکار دوم در پوشش تورم در نظر گرفته شد. با اینکه این موارد تا حدودی توانستند تأثیر تورم را بر بیمه‌های زندگی کاهش دهند، ولی با این حال در سال 1985 ارتباط محسوسی بین بیمه‌های زندگی و شرایط اقتصادی دیده نمی‌شد.
در سال 1988، عرضه محصولات عمر جامع با تعدیل و افزایش حق بیمه و سرمایه بیمه متناسب با تورم آغاز شد که تا حدودی توانست هجینگ مناسبی برای تورم باشد. در سال 1995، بازار بیمه مکزیک عرضه بیمه‌های عمر زمانی سنتی بر پایه یک ارز فرضی، واحد متصل به شاخص با نام Unidad de inflation (UDIS) را در دستور کار خود قرار داد. در واقع، این واحد یک ارز فرضی است که دارای یک نرخ تبدیل نسبت به پول رایج محلی است که نرخ تبدیل آن با شاخص متصل به تورم مانند CPI تغییر می‌کند. بنابراین محصول بیمه زندگی متصل به این واحد، محصولی است که ارزش بیمه‌نامه در این واحدها بیان می‌شود. لازم به ذکر است که ارزش بیمه‌نامه با واحد پول رایج پرداخت می‌شود و ارزش آن تنها در زمان پرداخت با نرخ تبدیل، محاسبه می‌شود. با توجه به متصل‌بودن این واحدها به شاخص CPI و عملکرد مناسب در شرایط تورمی، می‌توانند قدرت خرید حاصل از سرمایه بیمه‌نامه زندگی را در شرایط تورمی افزایش دهند.
پس از گذشت مدتی و بر اساس تجربیات موجود در کشور، استفاده از شاخص CPI برای متصل‌کردن واحد به تورم، با توجه به محدودیت‌های سرمایه‌گذاری و فقدان ابزارهای سرمایه‌گذاری بلندمدت در این کشور، کارساز واقع نشد و مورد استقبال قرار نگرفت؛ در نتیجه صنعت بیمه مکزیک استفاده از شاخص نرخ اسناد کوتاه‌مدت را در بیمه‌های زندگی در نظر گرفت. بر این اساس، واحد تعریف‌شده Unided de valor constant یا UVAC نام گرفت که شاخص مرتبط با آن، نرخ اسناد 28روزه این کشور است؛ بنابراین سرمایه بیمه و حق بیمه در بیمه‌نامه‌های زندگی کلاسیک، بر حسب UVAC هستند که با به‌روزرسانی ماهانه این واحد بر اساس نرخ فوق‌الذکر، مقدار آنها نیز ماهانه تغییر می‌کند. همچنین ذخایر بیمه‌نامه‌های زندگی با معادل‌های UVAC نگهداری می‌شوند. سود مازاد نیز به‌صورت مشارکت در منافع به این بیمه‌نامه‌ها تعلق می‌گیرد.
در بیمه‌نامه‌های زندگی انعطاف‌پذیر مانند بیمه‌های عمر جامع نیز مقدار حق بیمه و سرمایه بیمه مانند بیمه‌های زندگی کلاسیک هر ماه مجدداً بر اساس این واحدها محاسبه می‌شود. بر خلاف بیمه‌های زندگی کلاسیک در بیمه‌های عمر جامع، مفهوم ارزش‌گذاری مجدد ذخایر قابل کاربرد نیست؛ زیرا ذخایر در این بیمه‌نامه‌ها منعکس‌کننده سابقه حق بیمه‌های پرداختی و بهره حقیقی تعلق‌گرفته به آنهاست. به‌منظور نشان‌دادن تغییرات واحد UVAC نسبت به تورم می‌توان دید که در سال 1992 که تورم 13 درصد بوده، واحد UVAC حدود 9 درصد تعیین شده است. این نسبت در سال 1995 که تورم مکزیک به بیش از 50 درصد رسیده، حدود 36 درصد تعیین شده است. در واقع می‌توان گفت ارزش واحد UVAC به‌طور مناسبی با تورم رشد می‌کند و می‌تواند به‌عنوان واحدی مناسب در بیمه‌های زندگی مورد استفاده قرار گیرد.
